თეიმურაზ გვანცელაძე
აფხაზური სამწიგნობრო ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანის ისტორიიდან
აფხაზურ სეპარატისტულ ლიტერატურაში ქართველთა მხრივ თითქოსდა გამოვლენილი ”ძალადობის” დამადასტურებელ ფაქტად ხშირად ასახელებენ 1938 წელს, მანამდე მოქმედი, ლათინურ ანბანზე დამყარებული აფხაზური დამწერლობის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანას. საკითხის არსში ჩაუხედავ ადამიანს ეს ბრალდება საფუძვლიანი მოეჩვენება, თუ გაიხსენებს შემდეგს:
1922 წლიდან საბჭოთა კავშირში დაიწყო დამწერლობათა ლათინიზაციის პროცესი. 1936 წელს ეს პროცესი შეაჩერეს და უკვე ლათინიზირებულ ანბანთა რუსულ გრაფიკაზე (კირილიცაზე) გადაყვანას შეუდგნენ, რაც ძირითადად დასრულდა 1941 წლისათვის. ანბანთა რუსიფიკაცია მიზნად ისახავდა შესაბამის ეთნოსთა გარუსების დაჩქარებას. ამ პროცესს ვერ გადაურჩნენ ისეთ მრავალმილიონიან ეთნოსთა ენებიც, როგორებიც იყვნენ: აზერბაიჯანელები, უზბეკები, ყაზახები, ყირგიზები, ტაჯიკები, ვოლგისპირელი თათრები და სხვანი. ამ ფონზე გამონაკლისი აღმოჩნდნენ აფხაზური ენა და საქართველოში გავრცელებული ოსური ენის სამხრეთული ვარიანტი, რომლებსაც 1926-28 წლებიდან მოქმედი ლათინიზირებული დამწერლობანი 1938 წელს შეუცვალეს არა კირილიცით, არამედ ქართულ გრაფიკაზე დაფუძნებული ახალი დამწერლობებით, მაშინ, როდესაც ჩრდილოეთ კავკასიაში გავრცელებულ ოსური ენის ჩრდილოურ ვარიანტს ლათინიზირებული დამწერლობა იმავე 1938 წელს კირილიცით შეეცვალა.
ამ ფაქტთა გათვალისწინებით, როგორც ითქვა, თითქოს მართლაც სამართლიანი ჩანს სეპარატისტ ავტორთა მტკიცება, 1938-1954 წლებში საქართველოს მაშინდელმა კომუნისტურმა ხელისუფლებამ ისარგებლა მომენტით და აფხაზებსა და საქართველოში მოსახლე ოსებს მათი გაქართველების დაჩქარებით მიზნით თავს მოახვია ქართული გრაფიკაო. ამ საკითხთან დაკავშირებით დაისმის რამდენიმე კითხვა, რომლებზე პასუხის ობიექტურად გაცემა ნათელს მოჰფენს ყოველივეს:
1. რატომ აღმოჩნდა საქართველოში ეს ორი ენა ათეულობით ენისაგან განსხვავებულ მდგომარეობაში?
2. ვისგან მოდიოდა ამ ორი ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანის იდეა?
3. ვინ და რა პირობებში შეადგინა სათანადო პროექტები?
4. ადევნებდა თუ არა თვალყურს ამ აქციას მოსკოვი?
5. იყო თუ არა ანალოგიური გამონაკლისი რომელიმე სხვა რესპუბლიკაში?
როგორც ცნობილია, საბჭოთა კავშირი მკაცრად იერარქიზებული ტოტალიტარული იმპერია იყო, სადაც მართვის ლეგალიზებული სისტემის პარალელურად მოქმედებდა მართვის ე.წ. სატელეფონო სისტემა, რაც გულისხმობდა საკითხთა გადაწყვეტას ზედა ინსტანციებიდან წამოსული ზეპირი განკარგულების საფუძველზე. სწორედ ზეპირი მითითებით ხდებოდა ”მშრომელთა მასების ინიციატივის” დაგეგმვა კონკრეტულ საკითხებთან დაკავშირებით, ასეთი ”ინიციატივის” განხორციელება კი მკაცრად კონტროლდებოდა.იერარქიული კიბის მაღალ საფეხურებზე. ნამდვილი ინიციატივა, თუკი მას ეროვნულობის რაიმე ნიშანწყალი ჰქონდა, ადგილზევე ისპობოდა. უკლებლივ ყველა მნიშვნელოვანი საკითხი, განსაკუთრებით იდეოლოგიური და ინტერეთნიკური სახიათისა, იგეგმებოდა და წყდებოდა მხოლოდ მოსკოვში, კრემლში. დამწერლობის შეცვლა კი სწორედ ამ რანგის საკითხი იყო და მის გადაწყვეტაში თვითნებობასა და ზედმეტ ინიციატივას, რა თქმა უნდა არავის აპატიებდნენ. უშიშროების ტოტალურად განტოტვილი სისტემა, დასმენათა წახალისების პოლიტიკა და ინფორმაციის გადამოწმების უამრავი ხერხის არსებობა გამორიცხავდა იმპერიისათვის მიღებელი ტენდენციების გავრცელებას. ამ მიზეზთა გამო ყოვლად წარმოუდგენელია, რომ კრემლში არ სცოდნოდათ, რა ხდებოდა აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონში 1938-1954 წლებში, ე.ი. მთელი 16 წლის მანძილზე. ამ ხნის მანძილზე შეუძლებელია ვინმეს არ დაესმინა თბილისის, სოხუმისა და ცხინვალის მარიონეტი ხელისუფალნი აფხაზი და ოსი ხალხების ”ჩაგვრის” გამო და მიეტევებინათ მათთვის მთელ იმპერიაში მასობრივად მიმდინარე გარუსების პროცესისათვის ”ძირის გამოთხრა”. ასევე შეუძლებელია, არ დაესმინათ და უმკაცრესად არ დაესაჯათ ის ქართველი, აფხაზი და ოსი მეცნიერები, ვინც შეადგინა პროექტები აფხაზური აფხაზური ენისა და ოსური ენის სამხრეთული ვარიანტისათვის გრაფიკული საფუძვლის შესაცვლელად. საბედნიეროდ, არც ის სისხლიან 1938 წელს და არც შემდეგ ამის გამო არ დასჯილა არცერთი ის მეცნიერი, ვინც მონაწილეობდა დასახელებული ორი ენისათვის გრაფიკის შეცვლის საქმეში. სწორედ ეს უკანასკნელი ფაქტია უეჭველი დადასტურება იმისა, რომ ეს აქცია დაიგეგმა მოსკოვში და განხორციელდა იქიდან ზეპირად წამოსული ბრძანების საფუძველზე. ამ ვარაუდს იმის გათვალისწინებაც განამტკიცებს, რომ 1922-1941 წლებში ანბანთა გრაფიკული საფუძვლების ორგზის შეცვლა (ჯერ ლათინურზე გადაყვანა, მერე - კირილიცაზე) ტოტალური პროცესი იყო, რომელსაც ოფიციალურად ხელმძღვანელობდა სსრკ სახალხო კომისართა საბჭოსთან არსებული ახალი ანბანის საკავშირო ცენტრალური კომიტეტი. მაგრამ აქ დასახელებული ფაქტები მაინც ვერ ხსნის იმას, თუ რატომ დაუშვა კრემლის კონტროლით მომუშავე ახალი ანბანის ცენტრალურმა კომიტეტმა გამონაკლისი აფხაზური და ოსური ენების მიმართ და რატომ არ შეუცვალეს მათ ამ ენების დამწერლობა კირილიცით. ამ გამონაკლისის ასახსნელად აუცილებელია ზოგი მნიშვნელოვანი საგარეო და საშინაო ფაქტორის გათვალისწინება, კერძოდ:
იყო კიდევ ერთი გამონაკლისი, ოღონდ არა საქართველოში, არამედ სომხეთში, სადაც დაახლოებით იმავე პერიოდში ქურთული სამწიგნობრო ენა გადაიყვანეს სომხურ გრაფიკაზე. ბუნებრივია, აფხაზური, ოსური და ქურთული ენების შემთხვევები ერთ კონტექსტშია განსახილველი. ჩვენი ახსნა ასეთია: საქართველო და სომხეთი მოკავშირე რესპუბლიკები იყო და ორივე რესპუბლიკის კონსტიტუციაში ეწერა, რომ საქართველოს სსრ-ს სახელმწიფო ენა ქართულია, ხოლო სომხეთის სსრ-სი - სომხური. ეს ფაქტი ლოგიკურად მოითხოვდა ორივე ქვეყანაში მცხოვრები ეთნიკური უმცირესობებისაგან შესაბამისი რესპუბლიკის სახელმწიფო ენის ცოდნასაც. მაგრამ უფრო არსებითი მნიშვნელობა აქვს სსრკ-თურქეთის პოლიტიკურ ურთიერთობას XX საუკუნის 30-40-იან წლებში.
ცნობილია, რომ 1917 წლიდან 30-იანი წლების შუა ხანებამდე საბჭოთა კავშირი და თურქეთი პოლიტიკური მოკავშირეები იყვნენ (სხვათაშორის, სწორედ საბჭოთა კავშირის გავლენით გადაიყვანეს თურქული სამწიგნობრო ენა არაბული გრაფიკიდან ლათინურზე), მაგრამ 30-იანი წლების მეორე ნახევრიდან მათი ურთიერთობა თანდათან დაიძაბა და მტრული გახდა მას შემდეგ, რაც თურქეთი დაუახლოვდა ფაშისტურ გერმანიასა და იტალიას. ამან რეალური ხიფათი შეუქმნა საბჭოთა კავშირს სამხრეთ საზღვარზე, საქართველოსა და სომხეთის ტერიტორიაზე, აგრეთვე შავი ზღვის მთელ სანაპიროზე. ომის დაწყების შემთხვევაში თურქეთს შეეძლო ესარგებლა ქართველი და სომეხი ხალხების უკმაყოფილებით და გარკვეული მხარდაჭერაც მოეპოვებინა მათი მხრიდან. თურქეთისათვის ომის მიმდინარეობისას ქართველთა და სომეხთა პასიურობაც კი მომგებიანი იქნებოდა. ჩანს, სწორედ ამ საფრთხემ აიძულა კომუნისტური იმპერია, გაეხსენებინა, რომ საქართველო და სომხეთი ”სუვერენული რესპუბლიკები” იყო და მათი სახელმწიფო ენები ეთნიკურ უმცირესობებს გარკვეულ დონეზე მაინც უნდა სცოდნოდათ. ამ წმინდა წყლის მოჩვენებითი ტაქტიკური დათმობით კომუნისტები ერთდროულად სამდენიმე მიზანს აღწევდნენ:
ა) ქართველებსა და სომხებს უნდა გასჩენოდათ მადლიერების განცდა იმის გამო, რომ მათ დამწერლობებს გაუფართოვდებოდათ გამოყენების სფერო. ეს მადლიერება კი თურქეთთან ომის შემთხვევაში საბჭოთა სახელმწიფოსადმი ერთგულებაში უნდა გადაზრდილიყო.
ბ) რუსიფიკაციის საერთო-საიმპერიო ტენდენციებიდან აფხაზური, ოსური და ქურთული ენების ხელოვნურად ამოგდებით აფხაზებს, ოსებსა და ქურთებს უნდა შექმნოდათ შთაბეჭდილება, რომ მათ იმაზე უარესს უპირებდნენ ”მოძალადე” ქართველები და სომხები, ვიდრე ელოდათ სხვა ხალხებს, რომელთა ენებიც კირილიცაზე გადაჰყავდათ. თავის მხრივ ეს შთაბეჭდილება გაამწვავებდა ურთიერთობას შესაბამის ხალხებს შორის და გააძლიერებდა სეპარატისტულ განწყობას, სეპარატიზმი კი მძლავრი იარაღი აღმოჩნდებოდა ქართველთა და სომეხთა თავისურლებისაკენ ლტოლვის ასალაგმავად.
გ) შავი ზღვის ღია სანაპიროზე მდებარე აფხაზეთს მეტად დიდი გეოსტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა. იმპერია აქ არჩევანის წინაშე იდგა: თუკი იგი განაგრძობდა 1921 წლიდან დაწყებულ აფხაზთა პრივილეგირებისა და ქართველთა შევიწროვების პოლიტიკას, ომის შემთხვევაში დიდ საფრთხეს შეიქმნიდა 3 მილიონიანი ქართველი ხალხის უნდობლობისა და პასიურობის სახით. ამიტომ მისთვის ნაკლებად სარისკო იყო 56 ათასი აფხაზისათვის მოჩვენებითი პრივილეგირების შეწყვეტა, მით უმეტეს, რომ იმპერიას საამისოდ საბაბიც ჰქონდა: აფხაზმა გლეხებმა 1930-31 წლებში ვერ ”დააფასეს” იმპერიის ”ზრუნვა”, მასობრივი გამოსვლები მოაწყვეს კოლექტივიზაციის საწინააღმდეგოდ და მათი მოთხოვნების შეუსრულებლობის შემთხვევაში ”იმუქრებოდნენ” სწორედ თურქეთში მასობრივი გადასახლებით.
ზემოთ დასახელებულ საგარეო და საშინაო ფაქტორთა გათვალისწინებით 1938 წელს აფხაზური სამწიგნობრო ენის გადაყვანა ქართულ გრაფიკაზე უნდა განვიხილოთ, როგორც საბჭოთა იმპერიის მიერ აფხაზი ხალხის დასასჯელი ღონისძიება, რითაც იმპერია, ერთი მხრივ ”განიმტკიცებდა” პოზიციას ქართველი ხალხის თვალში, მეორე მხრივ კი შეფარულად განაგრძობდა ორი მოძმე ხალხის ერთმანეთზე წაქეზების პოლიტიკას. ეს აქცია იმპერიული მიზნებით განხორციელებული დროებითი პროვოკაციული ღონისძიება იყო ისევე, როგორც იმავე პერიოდში განხორციელებული აფხაზეთის ტერიტორიაზე ცარიზმის დროს წარმოქმნილი რუსული ტოპონიმების ქართულით შეცვლა და რუსულ-აფხაზური სკოლების რეორგანიზება ქართულ-აფხაზურ სკოლებად.
აფხაზური სამწიგნობრო ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანა რომ დაიგეგმა და განხორციელდა მოსკოვის ზედამხედველობით, ამას ზემოთაღნიშნული ფაქტების გარდა ადასტურებს ახლად გამოვლენილი დოკუმენტური მასალაც. ვგულისხმობთ აკადემიკოს სიმონ ჯანაშიას პირად არქივში დაცულ იმ საგანგებო თათბირის ოქმებს, რომელიც გამართულა 1937 წლის 4-5 დეკემბერს ქ. სოხუმში, ნ. მარის სახელობის აფხაზური კულტურის ინსტიტუტში. თათბირზე განხილულია აფხაზური სამწიგნობრო ენისათვის ქართული გრაფიკის საფუძველზე შექმნილი ანბანის რამდენიმე ვარიანტი (სხდომების ოქმები გაგვაცნო ს. ჯანაშიას ქალიშვილმა, დოც. რუსუდან ჯანაშიამ, რისთვისაც მას უღრმეს მადლობას მოვახსენებთ).
ოქმებიდან ირკვევა, რომ დადგენილება აფხაზური დამწერლობის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანის შესახებ 1937 წელს მიუღია კომუნისტური პარტიის აფხაზეთის საოლქო ორგანიზაციის XV კონფერენციას, მაგრამ საბჭოური მართვის სისტემის მეტ-ნაკლებად მცოდნე ადამიანისათვის სრულიად ნათელია, რომ კონფერენციის დღის წესრიგში ამგვარი მნიშვნელობის საკითხის შეტანაც და დასამტკიცებელი დადგენილების ტექსტიც წინასწარ აუცილებლად იქნებოდა შეთანხმებული მოსკოვთან, სხვა შემთხვევაში ინ სისხლიან 1937 წელს აფხაზ თუ ქართველ კომუნისტთა თვითნებობა სასტიკად აილაგმებოდა, რაც, როგორც ზემოთ აღინიშნა, საბედნიეროდ არ მომხდარა არც მაშინ და არც 16 წლის შემდეგ.
თათბირის მონაწილე 33 პირიდან 6 მეცნიერი ეროვნებით ქართველი ყოფილა (თბილისიდან პროფესორები: პეტრე შარია, აკაკი შანიძე, ვარლამ თოფურია, არნოლდ ჩიქობავა, სიმონ ჯანაშია, სოხუმიდან კი ბაგრატ ჯანაშია), 4 მონაწილე რუსი იყო (პროფ, ა. გრენი, ი. ტატიშჩენკო, ზ. მიირინა და ა. ფადეევი), უმრავლესობას კი (23 კაცი) აფხაზი მეცნიერები, მწერლები, ჟურნალისტები და პედაგოგები წარმოადგენდნენ (ს. აქირთავა, აფხაზური სეპარატიზმის მესაძირკვლე სიმონ ბასარია, ნ. ბასილაია, ენათმეცნიერი ხუხუტი ბღაჟბა, ნ. გერია, მწერალი და ჟურნალისტი მიხეილ გოჩუა, გ. გულია, აფხაზური ლიტერატურის ფუძემდებელია დიმიტრი გულია, პარტიული ფუნქციონერი მიხეილ დელბა, ბ. კაცია, ნ კოკოსქერია, ვ. მაანი. ვ. ნაყოფია, აფხაზი განმანათლებელი ნიკოლოზ პატეიფა, ს. სიმონია, ენათმეცნიერი გიორგი შაკირბაი, კ. შაყრილი, გ. ძიძარია, კ. ძიძარია, ნ. ჭოჭუა, მწერალი ვლადიმერ ხარაზია და პოეტი მუშნი ჰაშბა).
თათბირის ოქმების კითხვისას დაკვირვებული მკითხველი ცხადად გრძნობს საკმაოდ მძიმე ფსიქოლოგიურ ატმოსფეროს (განსაკუთრებით პირველ დღეს) და ეს არც არის გასაოცარი: ჯერ ერთი, თათბირი 1937 წლის დასასრულს მიმდინარეობდა. მეორეა და ატმოსფეროს აშკარად ამძიმებს თათბირის მუშაობაში ორი პარტიული ფუნქციონერის - პ. შარიასა და მ. დელბას მონაწილეობა, რომელთაგან პ. შარია საქართველოს კომპარტიის ცენტრალურ კომიტეტში განაგებდა იდეოლოგიურ-პროპაგანდისტულ მუშაობას, ხოლო მ. დელბა იმავე დარგს კურირებდა კომპარტიის აფხაზეთის საოლქო კომიტეტში. მესამე, თათბირის მონაწილეებზე აშკარად დამთრგუნველ შთაბეჭდილებას ახდენდა მოსკოვის ”თვალ-ყურის”, რუსი მეცნიერების, განსაკუთრებით კი პროფ. ა. გრენის იქ ყოფნა და დემონსტრაციული დუმილი (რუსებს არ წარმოუთქვამთ არცერთი სიტყვა). ეს ის გრენია, ვინს 1937 წელს შეადგინა ცნობილი «Мингрельская азбука» რუსული გრაფიკის საფუძველზე და ამ წიგნის წინასიტყვაობაში წერდა, მეგრული მეტყველებისათვის დამწერლობის შექმნით მიზნად მაქვს მეგრელთა გამოწვევა მათი ”მჩაგვრელი” ქართველების წინააღმდეგ საბრძოლველადო. ასეთი ”სასახელო გამოცდილების” მქონე კაცის თათბირზე ყოფნა სრულიად უეჭველს ხდის, რომ მოსკოვი საქმის კურსში იყო და აკონტროლებდა კიდევაც ვითარებას.
იმის შესახებ, რომ ქართველი მეცნიერები არ ყოფილან ამ საკითხის წამოჭრის ინიციატორები, რომ ისინი იძულებით მონაწილეობდნენ თათბირის მუშაობაში და არც მოსწონდათ მათი ჩათრევა ამ საქმეში, ცხადად მეტყველებს პროფ. ს. ჯანაშიას ხაზგასმული ქვეტექსტიანი განცხადება თათბირის მუშაობის პირველსავე წუთებში: «Мы, Тбилисские работники, рассматриваем себя, как консультантов. Вопрос должен разрешить тот, кто его поставил, т.е. трудящиеся и культурные работники Абхазии. Вопрос надо было обсудить на широких собраниях.» ამ გამონათქვამის პირველი წინადადებით მეცნიერმა დააფიქსირა, რომ ქართველი მეცნიერები არ ყოფილან ამ საქმის წამომწყებნი და საკუთარ თავს მხოლოდ კონსულტანტებად მიიჩნევდნენ. მეორე წინადადებით ს. ჯანაშია ხაზს უსვამს იმას, რომ ინიციატივა აფხაზეთიდან წამოსულა, თუმცა მან, რა თქმა უნდა კარგად იცოდა, რომ რეალური ინიციატორი მშრომელები კი არა, მოსკოვი იყო, მაგრამ ამას პირდაპირ ვერ იტყოდა. როგორც მეორე, ისე მესამე წინადადებანი იმას გულისხმობდნენ, რომ ქართველ სპეციალისტებს არ სურდათ იმ საქმეში მონაწილეობა, რომელსაც აშკარად პროვოკაციული ხასიათი ჰქონდა. ამიტომ ამბობდა ორატორი, საკითხი ფართოდ უნდა განხილულიყო თვით აფხაზეთის მასშტაბითო. ეს იმასაც ნიშნავს, რომ გამომსვლელს საკითხის გადაწყვეტა ნაადრევადაც მიაჩნდა.
მიუხედავად ს. ჯანაშიას განცხადებაში ნაგულისხმევი ზეწოლისა ხელისუფლების მხრიდან, თათბირზე საკითხი მაინც აკადემიურად და დემოკრატიულ პრინციპთა დაცვით განხილულა. თათბირზე წარმოდგენილი იყო ახალი ანბანის 4 პროექტი, რომელთაგან ორი ქართველ მეცნიერებს, კერძოდ, ს. შანიძესა და ს. ჯანაშიას შეუდგენიათ ცალ-ცალკე, ხოლო დანარჩენი ორი პროექტიდან ერთის ავტორი აფხაზი მწერალი და მეცნიერი, აფხაური ლიტერატურის ფუძემდებელი დ. გულია ყოფილა, მეორისა კი - იგივე დ. გულია აფხაზთა განმანათლებელ ალექსი ჭოჭუასთან და მწერალ მუშნი ჰაშბასთან ერთად. ამ ოთხი პროექტიდან თათბირზე არ დამტკიცებულა არცერთი, უფრო ზუსტად, დაიწუნეს გულია - ჭოჭუა - ჰაშბას პროექტი, ხოლო დანარჩენი სამი პროექტის საფუძველზე ახლის შესადგენად 4 დეკემბრის საღამოს სხდომაზე აირჩიეს შემთანხმებელი სხდომა დ. გულიას (თავმჯდომარე), ა. შანიძის, ს. ჯანაშიას, ვ. ხარაზიას, ვ. მაანის, პ. შაყრილისა და მ. ჰაშბას შემადგენლობით. 5 დეკემბერს თათბირზე განიხილეს კომისიის მიერ შედგენილი ახალი პროექტი და ერთხმად დაამტკიცეს იგი.
საკითხის ისტორიისათვის მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ თათბირის სამივე სხდომის დროსაც და შემთანხმებელი კომისიის მუშაობაშიც აქტიურად და დიდი ინტერესით მონაწილეობდნენ აფხაზი მეცნიერები, მწერლები, ჟურნალისტები და პედაგოგები. არცერთი მათგანის (თვით სეპარატისტ ს. ბასარიას) გამოსვლაში არ გამოთქმულა არანაირი პროტესტი თუ რეპლიკა აფხაზური სამწიგნობრო ენისათვის ქართული გრაფიკის შერჩევის გამო, ან აფხაზი ხალხის ”გაქართველების” ცდის გამო. იქ დამსწრე პარტიული ფუნქციონერები და უსიტყვოდ მჯდარი (ჩასაფრებული) რუსული დელეგაცია ასეთ ფაქტს უყურადღებოდ არავითარ შემთხვევაში არ დატოვებდნენ და ეს ოქმებშიც აისახებოდა. ყურადღებას იპყრობს ისიც, რომ თათბირზე სიტყვით თუ რეპლიკით გამოსული 16 კაციდან უმრავლესობა, 11 აფხაზი იყო, რომელთაც სულ 22 გამოსვლა ჰქონიათ. მათგან მ. ჰაშბა 6-ჯერ გამოსულა, დ. გულია - 4-ჯერ, გ. ძიძარია - 3-ჯერ, ხ. ბღაჟბა - 2-ჯერ, ხოლო გ. შაკირბაი, ნ. პატეიფა, ბ. კაცია, ს. ბასარია, პ. შაყრილი, ვ. მაანი, ვ. ხარაზია - თითოჯერ.
თათბირის აფხაზ მონაწილეთა აქტიური დაინტერესება აფხაზური სამწიგნობრო ენისათვის ქართული გრაფიკის შერჩევით სხვაგვარადაც იგრძნობა. მაგალითად, როცა 4 დეკემბრის დილის სხდომაზე თავმჯდომარის მიერ სხდომის გახსნის შემდეგ გამოსულ მ. ჰაშბას განუცხადებია, ამჟამად მოგვეპოვება ა. შანიძის, ს. ჯანაშიას დ. გულიასა და გულია - ჭოჭუა - ჰაშბას პროექტებიო, დ. გულიას რეპლიკით დაუზუსტებია, მე პროექტთა წყება მაქვსო, რაც იმას ნიშნავს, რომ მას ამ საკითხის მიმართ დიდი ინტერესი ჰქონდა და ვევრიც უმუშავია ქართული გრაფიკის გამოყენებაზე.
სხდომის ოქმიდან ჩანს ერთგვარი შეჯიბრიცა და აზარტიც აფხაზ მონაწილეთა მხრიდან. როგორც ჩანს, მრავალს სურდა ამ საქმეში მონაწილეობა მიეღო და სწყინდათ, რომ არ მიეცათ ამისი საშუალება. მაგალითად, 4 დეკემბრის დილის სხდომაზე მ. ჰაშბას განიცხადებია, ქართული ანბანი მთლიანად უნდა მივიღოთ ისეთი სახით, რაც მას ამჟამად აქვსო, რაც იმას ნიშნავდა, რომ აფხაზური სამწიგნობრო ენისათვის უნდა გამოყენებულიყო ქართული ანბანის უკლებლივ ყველა, 33-ვე ასო-ნიშანი. იმავე სხდომაზე გ. შაკირბაის უკმაყოფილება გამოუთქვამს პირადად მ. ჰაშბას მისამართით: ”მ. ჰაშბამ წარმოადგინა ოთხი ავტორის მიერ შედგენილი ანბანის პროექტი და მის აფხაური კულტურის ინსტიტუტის პროექტი უწოდა, მაგრამ ეს პროექტი არ არის ინსტიტუტისა, ვინაიდან ამ ანბანის შედგენაში აფხაზური კულტურის ინსტიტუტის თანამშრომლები არ მონაწილეობდნენ.” მოგვიანებით ამ საკითხზე ხ. ბღაჟბას დაუზუსტებია: ”ანბანის შედგენა მონოპოლიზირებულ იქნა ზოგიერთი თანამშრომლის მიერ და [პროექტი] არ განუხილავთ აფხაზური კულტურის ინსტიტუტსა და უფრო ფართო წრეებს.”
თათბირმა, როგორც ითქვა, 1937 წლის 5 დეკემბერს დაამტკიცა შემთანხმებელი კომისიის მიერ შედგენილი პროექტი ქართულ გრაფიკაზე დაგუძნებული აფხაზური დამწერლობისა, რის შემდეგაც თავის საბოლოო სიტყვაში სხდომის თავმჯდომარე გ. ძიძარიას უთქვამს:
”თათბირმა 4 და 5 დეკემბერს სამ სხდომაზე განხილვის შემდეგ გამოტანა ერთხმად გადაწყვეტილება და დაამტკიცა ქართულ ანბანზე დამყარებული ახალი აფხაზური დამწერლობის პროექტი. ამით საფუძველი ჩაეყარა ამ დამწერლობის ატვისების, დანერგვისა და ფართოდ გავრცელების დიდ სამუშაოს, რაც დაიწყება შესაბამისი ზემდგომი ორგანოების მიერ მისი დამტკიცებისთანავე.
ახალი ანბანი ხელს შეუწყობს ორი მოძმე ხალხის უფრო მეტად დაახლოებასა და ფორმით ეროვნული და შინაარსით სოციალისტური კულტურის შემდგომ განვითარებას.
თათბირის მუშაობა ნაყოფიერი იყო იმიტომ, რომ მასში ადგილობრივ მუშაკებთან ერთად აქტიურად მონაწილეობდნენ თბილისიდან ჩამოსული პროფესორები: პ. შარია, ა. შანიძე, ს. ჯანაშია, ა. ჩიქობავა, ვ. თოფურია, რომელთაც ჩვენ დიდ მადლობას მოვახსენებთ.”
ამ გამოსვლაში ნახსენებ ზემდგომ ორგანოებში ჩვენი აზრით, არ იგულისხმებიან სოხუმსა და თბილისში განლაგებული ორგანოები, აქ უნდა ვიგულისხმოთ მოსკოვის პარტიული და სამთავრობო ხელისუფლება, აგრეთვე სსრკ სახალხო კომისართა საბჭოსთან არსებული ახალი ანბანის საკავშირო ცენტრალური კომიტეტი. სწორედ მათ უნდა მიეცათ საბოლოო დასტური ამ აქციისათვის. რაც შეეხება სოხუმისა და თბილისის მარიონეტულ ხელისუფლებას, მათი წარმომადგენლები უკვე მონაწილეობდნენ პროექტის განხილვაში და არც პ. შარია, არც მ. დელბა წინააღმდეგნი არ იქნებოდნენ აფხაზური სამწიგნობრო ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანისა. კომიტეტსა და უფრო მაღალ ინსტანციებს, მართალია, ჩვენთვის ჯერჯერობით უცნობია მათ მიერ ახალი აფხაზური დამწერლობის დამტკიცების ზუსტი თარიღი, მაგრამ მათ რომ უარი არ უთქვამთ, თუნდაც იქიდან ჩანს, რომ ქართულ გრაფიკაზე დამყარებული ახალი აფხაზური დამწერლობა უკვე მომდევნო, 1938 წელს დაინერგა და მოქმედებდა მთელი 16 წლის მანძილზე, 1954 წლამდე.
ორიოდე სიტყვა იმის შესახებ, გამართლებული იყო თუ არა აფხაზური სამწიგნობრო ენისათვის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანა, მიუხედავად იმისა, თუ ვისგან მოდიოდა ეს იდეა. ობიექტურად მსოფლიოში ამჟამად არსებული 14 საანბანო სისტემიდან (ქართული, ეთიოპიური, სირიული, ებრაული, არაბული, სომხური, ბერძნული, ლათინური, სლავური, ინდური, ჩინური, კორეული, იაპონური და მონღოლურ-უილაურული საანბანო სისტემები) აფხაზური ენისათვის ყველაზე მეტად შესაფერისი სწორედ ქართული საანბანო სისტემაა, ვინაიდან აფხაზური და ქართული ენები ერთმანეთის მონათესავე ენებია და ბგერითი შემადგენლობაც მსგავსი აქვთ, თუმცა ბგერათა რაოდენობაში საკმაოდ დიდისხვაობაა (აფხაზურ სამწიგნობრო ენაში 64 ბგერაა, ქართულში კი - 33). მაგრამ ქართული გრაფიკის არჩევისას ეს სხვაობა ადვილად დაიძლია. კერძოდ:
1937 წელს დამტკიცებულ პროექტში გამოყენებულ იქნა თანამედროვე ქართულ ანბანში არსებული 33-ვე ასო-ნიშანი, ვინაიდან აფხაზურ ენას მოეპოვება უკლებლივ ყველა მათგანისათვის შესაბამისი ბგერები, დამატებით ი. ჭავჭავაძის თაოსნობით XIX საუკუნის 60-იან წლებში ქართული ანბანიდან ამოღებულ მიშანთაგან აფხაზურ გამოადგა კიდევ სამი ასო (ჲ, ჳ, ჷ,) ხოლო რუსულ ანბანიდან აღებულ იქნა ასო ф, რომელიც ქართულს არ მოეპოვება. ამ გზით ქართულმა გრაფიკამ უპრობლემოდ ასახა აფხაზურის 36 ბგერა და საამისოდ თითო ნიშანმა იკმარა. ამ 36 ბგერიდან რუსული გრაფიკა თითო ნიშნით ვერ მოახერხებდა 12-ის გამოხატვას, რაც იმას ნიშნავს, რომ ქართული გრაფიკა რუსულთან შედარებით უფრო ეკონომიურია აფხაზური ბგერების გადმოსაცემად. 1937 წელს დამტკიცებულ პროექტს ჰქონდა ერთადერთი ნაკლი. ეს იყო ის, რომ აფხაზურ ენაში არსებული სპეციფიური ლაბიალიზებული (გაბაგისმიერებული), პალატალიზირებული (შერბილებული) და ინტენსიური (მაგარი) 26 თანხმოვანიდან ერთი ნაწილი გამოიხატებოდა ქართულ ანბანში არსებულ დ თ ტ, ძ ც წ, ჯ ჩ ჭ, გ ქ კ, ყ, ჟ, შ, ღხ, ჰ ასოებისათვის საერთაშორისო სატრანსკრიფციო სისტემიდან აღებული ლაბიალიზაციის, პალატალიზაციისა და სილბოს გამომხატველი 3 დიაკრიტიკული ნიშნის მიმატებით (14 შემთხვევაში), დანარჩენი 12 სპეციფიკური ბგერისათვის კი შემოთავაზებული იყო ორასოიანი კომბინაციები (გუ, ძუ, კუ, ყუ, ღუ, ხუ, გჲ, ქჲ, კჲ, ყჲ, ღჲ, ხჲ), მაგრამ ამ ნაკლის მიუდედავადაც 1937 წელს დანერგილი დამწერლობა მაინც სჯობდა 1954 წელს აღდგენილ და ამჟამად ხმარებაში არსებულ რუსულ გრაფიკაზე დამყარებულ დამწერლობას. თუ ქართული ანბანიდან 36 ასო-ნიშანი ყოველგვარი ცვლილების გარეშე კმაროდა ამდენივე აფხაზური ბგერის გადმოსაცემად, რუსული ანბანიდან უცვლელად აღებულია მხოლოდ 26 ასო-ნიშანი, რომლებიც გამოხატავენ 25 აფხაზურ ბგერას, ე.ი. ნახევარზე ნაკლებს, ხოლო ერთი ასო («мягкий знак» - ь) გამოიყენება როგორც ბგერის სილბოს გამომხატველი 8 შემთხვევაში. რუსული ანბანის 12 ასო გადაკეთებულია სხვადასხვა ელემენტების (მოკლე ”კუდის”, ”მუცლის”, ჯვრის...)მიმატების გზით, ხოლო 5 ასო-ნიშანი საერთოდ გამოუყენებელი დარჩა (ё, я, ю, щ, ъ), გარდა ამისა, 26 სპეციფილური აფხაზური ბგერა გამოიხატება ორ-ორი ასო-ნიშნით...
ქართული ანბანის ღირსებანი კარგად მოეხსენებოდა ლინგვისტული კავკასიოლოგიის ერთ-ერთ მესაძირკვლეს, XIX საუკუნის მეორე ნახევარში მოღვაწე გენერალსა და მეცნიერს პეტრე უსლარს, რომელიც მიიჩნევდა, რომ ქართული საანბანო სისტემა იდეალური იყო როგორც აფხაზურისათვის, ისე სხვა კავკასიური უდამწერლობო ენებისათვის, მაგრამ იგივე პ. ულსარი ცარიზმის ინტერესებიდან გამომდინარე წინააღმდეგი იყო კავკასიის უდამწერლობო ენებისათვის ქართული დამწერლობის შემოღებისა. მისი ეს გაორება კარგად ჩანს მისივე სიტყვებიდან. იგი წერდა ქართული ანბანის შესახებ:
”ეს არის ლამის ყველაზე სრულყოფილი არსებულ ანბანთა შორის. ყოველი ბგერა აღინიშნება განსაკუთრებული ნიშნით და ყოველი ასო მუდამ გამოხატავს ერთსა და იმავე ბგერას. ყველა ევროპულ ენას აქვს დაბრკოლება - ესაა მართლწერა; ქართველებისათვის მათი ანბანის სრულყოფილების გამო ეს სირთულე თითქმის არ არსებობს. აქედან ჩანს, რომ ქართული საანბანო სისტემა შეიძლება აღებულ იქნეს საფუძვლად აქამდე დამწერლობის არმქონე ყველა კავკასიური ენისათვის საერთი ანბანისა. მაგრამ თუ ჩვენ ვისესხებთ ქართველებისაგან არა მარტო საანბანო სისტემას, არამედ ასოთა მოხაზულობასაც, ამით სრულიად თვითნებურად შევქმნით სირთულეებს, რომლებიც მით უფრო საგრძნობი იქნება, რაც მეტად გავრცელდება კავკასიაში რუსული განათლება.”
პ. ულსარის ეს სიტყვები იმას ნიშნავს, რომ იგი კავკასიის ენებისათვის გრაფიკული საფუძვლის არჩევის დროს პოლიტიკურ მოტივებს უფრო მნიშვნელოვნად მიიჩნევდა. მან 1862 წელს შედგენილ აფხაზური ენის გრამატიკაში მხოლოდ 3 ქართული ასო გამოიყენა, დანარჩენი კი რუსული ასოები იყო (ამ წიგნის მეორე გამოცემაში, რომელიც პ. უსლარის სიკვდილის შემდეგ განხორციელდა, ის სამი ქართული ასოც აღარ დატოვეს). რუსული გრაფიკის შერჩევის მიზანი, რა თქმა უნდა, აფხაზთა გარუსების პროცესისათვის ხელის შეწყობა იყო.
ქართული ანბანი რომ მართლაც ყველაზე შესაფერისი იყო აფხაზური ენისათვის, ეს კარგად იცოდნენ 1937 წლის დეკემბერში გამართული თათბირის მონაწილე აფხაზმა მეცნიერებმა, მწერლებმა, ჟურნალისტებმა და პედაგოგებმა. ამით აიხსნება მათი დიდი დაინტერესება და აქტიურობა თათბირზე. ამასვე მიგვანიშნებს ბ. ჰაშბას წინადადებაც, რომ აფხაზური ენისათვის ქართული ანბანი მთლიანად უნდა გამოყენებულიყო.
დასასრულს მოკლედ შევეხებით იმასაც, თუ რა მოიტანა აფხაზურ ენას ქართული გრაფიკის შერჩევამ. დავიწყოთ იმით, რომ ქართული გრაფიკის შემოღებას თან არ მოჰყოლია აფხაზური ენისათვის უცხო მართლწერისა და მართლმეტყველების წესების თავს მოხვევა მაშინ, როდესაც 1931-1941 წლებში რუსულ გრაფიკაზე გადაყვანილ ათეულობით ენაში ძალდატანებით დამკვიდრდა რუსული მართლწერისა და მართლმეტყველების წესები, რამაც ამ ენებში გამოიწვია მათთვის უცხო ბგერებისა და ბგერათაკომპლექსების იძულებითი დანერგვა, სერიოზულად შეარყია ამ ენებზე მოლაპარაკეთა საარტიკულაციო ბაზისი, გზა გაუხსნა დიდი რაოდენობის რუსიზმებს, სოვეტიზმებსა და ინტერნაციონალიზმებს. მაგალითად, აფხაზურის უახლოეს მონათესავე აბაზურ ენაში, რომელიც 1938 წელსვე გადაიყვანეს რუსულ გრაფიკაზე, სავალდებულოდ გამოცხადდა შემდეგი პრინციპების დაცვა:
1. აუცილებლად უნდა გამოყენებულიყო რუსული ანბანის უკლებლივ ყველა ასო-ნიშანი, მიუხედავად იმისა, ჰქონდა თუ არა აბაზურ ენას შესაბამისი ბგერები. ამ გზით აღნიშნულ ენაში დაინერგა მისთვის სრულიად უცხო ბგერები და შეირყა აბაზური საარტიკულაციო ბაზისი.
2. აბაზური ენისათვის დამახასიათებელ და რუსულში არარსებულ სპეციფიკურ ბგერათა გადმოსაცემად გამოიყენება მრავალი ორ და სამასოიანი კომპლექსი და ერთადერთი დამატებითი ნიშანი, რაც ანბანს არაეკონომიურს ხდის.
3. კატეგორიულად აიკრძალა რუსული ენის მეშვეობით ნასესხები რუსიზმების, სოვეტარიზმებისა და ინტერნაციონალიზმების წერა და წარმოთქმა რუსული ენისაგან განსხვავებული ფორმით, აქაოდა ”საერთო-საკავშირო ლექსიკური ფონდი” უნდა შეიქმნას და სხვაობანი ხელს შეუშლიან ”ერთიანი საბჭოთა ხალხის” მალე ჩამოყალიბებასო. ამ გზითაც აბაზურ ენას თავს მოახვიეს რუსული მართლწერისა და მართლემტყველების წესები და ხელი შეუწყვეს ამ ენით საარტიკულაციო ბაზისის გადაგვარებას.
საბოლოოდ ამ დრაკონულმა წესებმა აბაზურ ენას ის მოუტანა, რომ აბაზათა ამჟამინდელი თაობების მეტყველება დანაგვიანდა, გადაგვარდა და დაუახლოვდა რუსულ გამოთქმას, რაც რეალურ საფრთხეს უქმნის ამ ენის მომავალს. იგივე ითქმის ყველა იმ ენის შესახებ, რომლებიც რუსულ გრაფიკაზე გადაიყვანეს 1936-1941 წლებში.
რაც შეეხება აფხაზურ ენას, მისთვის 1938 წელს ქართული გრაფიკის შერჩევას, როგორც ითქვა, თან არ მოჰყოლია ქარტული მართლწერისა და მართლმეტყველების წესების თავს მოხვევა; ენა ვითარდებოდა ბუნებრივად, ყოველგვარი ძალდატანების გარეშე; ქართული ენიდან შესული სიტყვები იწერებოდა და წარმოითქმოდა ისე, როგორც აფხაზური ენის ნორმები მოითხოვდა (მაგალითად, სიტყვები აგჲამა ”გემო”, აკჲატ ”კეტი”, აუათახ ”ოთახი”, აწას ”წესი”, ამაწაფა ”მოწაფე” და სხვა ქართველიზმები იწერებოდა და წარმოითქმოდა არა ქართული ენის ნორმების, არამედ აფხაზური ენის ნორმების შესაბამისად). ამ მიზეზთა გამო აფხაზურ ენაში 1938-1954 წლებში მინიმალური რაოდენობით შევიდა რუსიზმები, სოვეტიზმები და ინტერნაციონალიზმები, ვიდრე, ვთქვათ, აბაზურში, ხოლო ქართველიზმები ძალზე მცირე რაოდენობით იქნა ნასესხები. სხვაგვარად რომ ვთქვათ,1938-1954 წლები აფხაზური ენის ეკოლოგიური იერსახის შენარჩუნების პერიოდი იყო. ამ 16 წლიანმა პერიოდმა აფხაზური ენა გადაარჩინა რუსული ენის წამლეკავი ზეგავლენისაგან და დროებით შეაჩერა რუსიფიკაციის პროცესი, რასაც ვერ ვიტყვით 1954 წლის მომდევნო პერიოდის შესახებ, როცა რუსიფიკაციის მასშტაბი აფხაზი ხალხის მომავალს სერიოზულ საფრთხეს უქმნიდა და, სამწუხაროდ, დღესაც უქმნის.